Robots kunnen steeds meer, ook op zichzelf. Dat brengt kansen met zich mee, maar ook risico’s. Een seksrobot die te ver gaat, een verzorgende humanoid die uitschiet tijdens het voeren of een zelfrijdende auto die een fataal ongeluk veroorzaakt. Is het al tijd dat robots verantwoordelijk gaan dragen voor hun eigen acties en zelfs eigen rechten moeten krijgen? Machina bezocht een zeer opmerkelijke rechtszaak om antwoord te krijgen op dit vraagstuk.
Een glazen kas in een voormalige melkfabriek op een industrieterrein van Eindhoven: het is geen alledaagse setting om een rechtszaak uit te vechten, laat staan tussen een seksrobot en diens bordeelhouder. Het kort geding van Robot Love, een interactieve tentoonstelling over de liefde tussen mens en robot van september tot december, is dan ook fictief. Bedenker Giep Hagoort, hoogleraar kunst en economie, hoopt er vooral de discussie over robot recht in Nederland mee te starten. Aan de éne kant van zijn nagespeelde rechtszaal staart Sadie, een gehavende seksrobot in een spannend jurkje, compleet met mitella ter ondersteuning van haar afgerukte arm en een hoofdverband met daarop zelfs een spettertje bloed, levenloos voor zich uit. Voor haar staat een glaasje water. Zij wordt aangeklaagd door Janus Gladjakker, eigenaar van het bordeel waar Sadie als gespecialiseerde SM-robot seksuele diensten verricht aan betalende klanten. In het script van de verzonnen rechtszaak kreeg Sadie onlangs bezoek van een agressieve klant, die haar zodanig mishandelde dat zij zelf de beslissing nam zich over het incident uit te laten op social media. Zij zou dit hebben besloten uit angst om nog meer lichaamsdelen te verliezen en beweert hiermee zichzelf, maar ook andere seksrobots in bescherming te nemen tegen deze gewelddadige klant. Haar baas en aanklager Gladjakker is het absoluut oneens en verzoekt de rechter een verbod uit te spreken tegen het verder publiceren van informatie over haar bordeel door Sadie. De uitbater is van mening dat de privacy van zijn cliënt en van hemzelf is geschonden en zijn bordeel reputatieschade oploopt. Zijn eerdere pogingen om de seksrobot te hacken om er zelf en stokje voor te steken liepen op niets uit. Gladjakker is bij de hoorzitting niet fysiek aanwezig, vermoedelijk wegens gebrek aan een geschikte acteur. Zijn advocate Merel Dorgelo heeft een andere verklaring. “Mijn cliënt kon vandaag niet aanwezig zijn in verband met zijn geslachtsoperatie”, grapt de advocate. “Hij wenst zich bovendien niet uit te spreken over Sadie, aangezien hij met stomheid is geslagen door de gebeurtenissen.” Sadie de seksrobot, die voor de gelegenheid door sekspoppenhandelaar Mytenga ter beschikking werd gesteld, wordt bijgestaan door de Tilburgse advocaat Hub Dohmen. In het midden van de geïmiteerde rechtszaal neemt de bekende Amsterdamse rechter Willem Korthuis Altes plaats.
De sfeer in de zaal is gemoedelijk. Bezoekers maken lachend een selfie met de gewonde seksrobot. Één van de advocaten schiet in de lach bij het eerste aanblik van Sadie. “Dat zie je ook niet vaak!” Voor alle aanwezigen is duidelijk dat het hier een enigszins humoristisch experiment betreft, een luchtige blik in de toekomst waarin robots steeds slimmer worden en misschien wel, ooit, eigen rechten zullen verkrijgen. “Toch is het belangrijk om alvast stil te staan bij de vraag of robots, al dan niet nu of in de nabije of verre toekomst, dezelfde rechten moeten hebben als mensen”, stelt Giep Hagoort in zijn introductie. “Wij zijn in Nederland misschien nog niet zover, maar in Japan zijn ze dol op seksrobots. Daar vindt dergelijk geweld al plaats in zulke bordelen.” Na opening van de zaak leest Dorgelo de aanklacht van haar cliënt Janus Gladjakker voor. Hierin wordt Sadie gewezen op haar geheimhoudingsplicht als SM-robot. “De klandizie van het bordeel van mijn cliënt is na verspreiding van de gevoelige informatie door de seksrobot met 50% teruggelopen. Bovendien is de anonimiteit van de bezoeker geschonden. Mijn cliënt eist dat de gelekte informatie direct van het internet wordt verwijderd en daarbovenop 20.000 euro schadevergoeding aan hem wordt betaald door zijn seksrobot. Elke seconde is momenteel schadelijk voor mijn cliënt, aangezien de verspreidde informatie van de seksrobot zich als een olievlek verspreid.” Hierna is het de beurt aan Dohmen om zijn cliënt, een zwaar toegetakelde SM-robot, te verdedigen. In zijn betoog pleit de advocaat voor een gelijkwaardige behandeling tussen robots zoals Sadie enerzijds en mensen anderzijds. “Door middel van haar zelflerende vermogen is mijn cliënt op emotioneel en sensitivistisch vlak zó ver ontwikkeld, dat zij menig mens overtreft”, stelt hij. “Niemand merkt het verschil met een mens zonder mijn cliënte open te schroeven.” Vervolgens worden enekele uitspraken van de voorzitter van de Nederlandse Juristen Vereniging aangevoerd. “De intelligentie van de mens verliest het nu al in vele opzichten van de kunstmatige intelligentie. Een robot kan tegenwoordig in onnavolgbare snelheid zelflerend zijn. Deze is autonoom en neemt zijn eigen beslissingen.” Hierna duidt Dohmen erop dat Sadie ook door Gladjakker zelf behandeld wordt als mens: zij ontvangt salaris en zij is ergens woonachtig. “Zij houdt zich sinds de mishandeling zelfs schuil, wat duidt op een vorm van angst en lijden. Een autonoom opererende robot als Sadie zou daarom als mens behandeld moeten worden en dus ook dezelfde rechten moeten hebben”. Vrijheid van meningsuiting bijvoorbeeld, waarop Sadie in dit verhaal een beroep deed toen ze haar ervaringen deelde op social media. “Waarom zouden we robots niet deze rechten verschaffen?”, vraagt de advocaat zich hardop af. Hij benadrukt het maatschappelijk belang van een dergelijke ontwikkeling. “Mijn cliënte kan ons nu in ieder geval waarschuwen voor de psychopaat die haar arm eraf heeft getrokken, maar dat straks ook misschien bij andere robots of zelfs mensen zal doen. Deze seksrobot is de spreekwoordelijke kanarie in de kolenmijn. Zij moet het recht van lichamelijke integriteit hebben. Als zij in duizend stukjes in de kliko ligt, uitgezet wordt of haar geheugen wordt gewist, kan zij ons niet meer waarschuwen.” Dohmen sluit zijn pleidooi af met de eis de schadevergoeding van Gladjakker in te trekken. “Haar nieuwe arm koste 10.000 euro en zij is nu al tien maanden ondergedoken in een recreatiepark, dus dat is ook 10.000 euro.”
De tegenreactie van Dorgelo is even simpel als doortastend. “Sadie is een kunstmatige entiteit en dus geen mens. Zij heeft daarom niet dezelfde rechten als een mens. Het recht van meningsuiting en het recht op lichamelijke integriteit zijn fundamentele mensenrechten, voorbehouden aan natuurlijke personen.” Tussen de argumenten van beide advocaten door schakelt rechter Korthuis Altes de hulp in van Ine Gevers, een neutrale deskundige op het gebied van kunstmatige intelligentie. “Robots kunnen zeer zeker gevoelens van angst en lijden ervaren. Door kunstmatige intelligentie doen zij kennis op van emoties.” Dohmen grijpt deze uitspraak aan door zijn cliënt menselijke eigenschappen toe te dichten. “Robots hebben emoties en zijn daardoor onvoorspelbaar. Wat is er nou menselijk dan onvoorspelbaar reageren? Volgens mijn vrouw doe ik dat ook.” Zijn tegenstander Dorgelo reageert semi-geschokt. “Dus zij kan buiten de grenzen van haar programma optreden? Dan moeten we de zaal ontruimen. Ik voel mij hier niet meer veilig!” Als de rechter eventjes achter gesloten deuren verdwijnt om tot zijn eindvonnis te komen, peilt Hagoort met een stemrondje aan welke kant de bezoekers staan. Slechts vier vingers gaan de lucht in voor Sadie, de overige zestien geven hun stem aan Gladjakker. Als de rechter terugkeert krijgt die meerderheid zijn gelijk. Het eindoordeel van Korthuis Altes wijst op een fictief certificaat dat elke robot zou bezitten, waarin diens functie en beperkingen zijn vastgelegd. “Deze seksrobot is geprogrammeerd om sadomasochistische handelingen te verrichten met klanten van Gladjakker. Zij is buiten haar grenzen getreden door die bevoegdheden te overschrijden en informatie te verspreiden.” De informatie moet zo snel mogelijk van het internet worden verwijderd en Sadie moet zich in de toekomst onthouden van verdere negatieve uitlatingen over haar werkgever. Voor verliezers Dohmen en Sadie is een troostprijs weggelegd. “De schadevergoeding hoeft niet te worden betaald, aangezien uit niets gebleken is dat Sadie over het vermogen beschikt om dit op te brengen.” Een fictief hoger beroep van een week later brengt geen verandering in het eindvonnis.
Het is niet vreemd dat er door de deelnemende rechters van een dergelijk evenement regelmatig wordt gelachen en gegrapt. Het is moeilijk voor te stellen dat er binnen enkele jaren robots tegenover ons in de rechtszaal zitten die een beroep doen om mensenrechten. Toch is het met de voortschrijdende technologie en ontwikkelingen binnen de robotica niet uit te sluiten dat robot recht een steeds grote rol zal gaan spelen innemen in de maatschappij van onze nabije toekomst. De voorbeelden zijn talrijk. Vorig jaar verkreeg humanoid Sophia van het Chinese Hanson Robotics als eerste robot burgerrechten en is sindsdien officieel burger van Saoedi-Arabië. Autofabrikant Tesla fabriceert al jaren zelfrijdende auto’s en haalde sindsdien meerdere malen het wereldnieuws door zijn verongelukte bestuurders. “Het is niet eenvoudig om een schuldige aan te wijzen voor deze ongelukken”, stelt Dohmen. Als voormalig techneut specialiseert de Tilburger zich als één van de weinige advocaten in robot recht. “Er spelen heel veel verschillende vormen van externe data mee in de beslissingen die zo’n auto neemt. Het weer, de route, eventuele omleidingen, de instellingen van de fabrikant, noem maar op. Wie of wat dan schuldig is als het mis gaat, is een hele lastige kwestie. Dit soort zaken zullen we steeds meer tegenkomen.”
Als het aankomt op rechten, kennen we al eeuwenlang twee dragers van rechten en plichten: mensen en rechtspersonen (zoals ondernemingen of stichtingen). Eind vorig jaar opperde de juridische commissie van het Europees Parlement voor een nieuwe, derde vorm van een juridische entiteit, namelijk voor robots. Als voorbeeld wordt genoemd dat robots de status van elektronische persoon krijgen en daarmee zelf verantwoordelijk zijn voor eventuele schade die zij veroorzaken. Hieruit ontstond vrijwel direct een tegenbeweging van 150 prominente onderzoekers op het gebied van robots, kunstmatige intelligentie en rechtsgeleerdheid. In een open brief waarschuwden zij dat robotrechten ethisch en juridisch onwenselijk zijn. Een dergelijke status voor robots zou volgens de experts suggereren dat robots veel geavanceerder zijn dan ze daadwerkelijk zijn. De brief schetst vervolgens enkele verregaande gevolgen die mensenrechten voor robots met zich mee zou brengen. Het recht op een waardige behandeling zou bijvoorbeeld beteken dat we robots niet meer uit mogen zetten. Volgens Dohmen wordt er in de komende jaren geen grote toename verwacht van autonome robots en lijkt een dergelijke juridische status voor robots dan ook nog ver weg, maar kunnen we alsnog beter voorbereid zijn in het geval het straks wel snel gaat. “Er wordt nu nog altijd vanuit angst gekeken naar de ontwikkelingen van robots. Veel mensen denken bij een robot nog aan menselijke vorm en dus als een soort bedreiging die ons gaat overnemen. Je leest overal hetzelfde: “Het duurt niet lang meer voordat robots slimmer zijn dan mensen”. Dat is de grootste flauwekul. Robots zullen nooit slimmer worden dan mensen en andersom ook niet. We moeten ophouden met robots en mensen te vergelijken. We moeten deze twee entiteiten naast elkaar zien. Robots spelen een aanvullende rol.. Dat is een verkeerde perceptie die voor een groot deel toe te schrijven is aan de term kunstmatige intelligentie. Het draait namelijk helemaal niet om intelligentie, maar om een hele nieuwe vorm van handelen.” Samen met Giep Hagoort en Rob van Hoven van Genderen –directeur van het Center for Law & Internet- richtte Dohmen recentelijk de Nederlandse Vereniging voor AI en Robotrecht op. Als eersten zullen zij zich in Nederland sterk maken om de discussie voor robot recht de komende jaren op gang te brengen. “Ooit was het ondenkbaar dat slaven, vrouwen of bedrijven over rechten zouden kunnen beschikken. De volgende stap is robot recht.”
Lees-verder-tips:
- 28 november 2018: Onze Hub Dohmen als advocaat van een heuse robot in een proefproces bij Robot Love en de oprichting van de NVAIR Nederlandse Vereniging voor Artificiële Intelligentie- en Robotrecht. Hebben robots, AI en algoritmen ook rechten? Het procesdossier is nu online.
- 25 september 2018: Interview met onze Hub Dohmen voor Innovation Origins over rechten, aansprakelijkheid, etc. rondom robots, kunstmatige intelligentie – en het event en kort geding tijdens Robot Love.
- 24 april 2017: Jurassic Park, Westworld en het Europees Parlement. Of: de risico’s van robotisering zonder regelgeving. Column van onze Hub Dohmen voor Mechatronica & Machinebouw.
25 januari 2019, Hub Dohmen.
Dit artikel verscheen eerder in uitgave 7 van Machina.
