Hoe zit dat met auteursrecht?
Hergebruik van kunst. Regelmatig wordt er voor een kunstwerk een ouder werk opnieuw gebruikt. Denk aan collages of een satirisch werk. In juridisch jargon heet dat verveelvoudiging van een werk! Wat mag er wel en wat niet? Een stoomcursusje auteursrecht voor kunstenaars.
Wat is auteursrecht…
De hoofdregel is: kopiëren mag! Het auteursrecht is echter een grote uitzondering op deze regel. Auteursrecht is het uitsluitend recht van de maker van een werk om dit werk openbaar te maken en te verveelvoudigen. Verveelvoudigen kun je hier ook als hergebruik zien. Belangrijkste voorwaarde is dat dit werk dan wel origineel is en dat er creatieve keuzes gemaakt zijn. Dat wil zeggen dat iemand anders niet op hetzelfde werk zou moeten kunnen komen. Ook belangrijk om te weten is dat het auteursrecht vanzelf ontstaat – auteursrecht hoef je (in tegenstelling tot bijvoorbeeld een merk) nergens in te schrijven.
…en waarom is het er?
Auteursrecht heeft twee belangrijke functies. Allereerst beschermt het de maker van het werk. Hij heeft het alleenrecht om zijn werk te exploiteren zoals hij dat wil. Dit bevordert dan meteen de creativiteit (de tweede functie) omdat mensen niet zomaar klakkeloos van alles kunnen overnemen – ze zullen zelf met iets origineels en creatiefs moeten komen. Er zijn echter beperkingen op het auteursrecht: er zit geen auteursrecht op een stijl, het moet om een concreet werk gaan. Ook verloopt auteursrecht na een periode, in Nederland is dat zeventig jaar na de dood van de maker. Ook kan de maker besluiten om het auteursrecht over te dragen of in gebruik te geven.
Overdracht en licentie
Iemand kan zijn auteursrecht dus ‘weggeven’. De Auteurswet geeft de maker twee rechten: het auteursrecht (dat gaat over de exploitatie van een werk (het recht om het werk naar buiten te brengen en te verveelvuldigen) en de persoonlijksheidsrechten (het zogenaamde morele recht op een werk). Het eerste is overdraagbaar, het laatste niet. Wil iemand zijn auteursrecht aan iemand anders overdragen, dan moet dat schriftelijk gebeuren. Daarnaast kan iemand een gebruiksrecht op een werk krijgen, oftewel een licentie. Een exclusieve licentie (waarbij iemand het alleenrecht op gebruik krijgt) moet ook schriftelijk worden vastgelegd, bij een niet-exclusieve licentie is dat niet verplicht.
Help, inbreuk!
Wanneer maak je inbreuk? Allereerst moet er natuurlijk auteursrecht op een werk zitten. Dat klinkt banaal, maar het is opvallend hoe vaak dat vergeten wordt, zoals blijkt uit de rechtszaak waarover wij onderstaand artikel schreven:
Daarnaast moet het auteursrecht bij iemand anders dan jou rusten. Is beide het geval, terwijl je een werk gebruikt, dan maak je inbreuk. Mocht je twijfelen, vraag dan gewoon toestemming (dit is in feite een licentie) – ongelooflijk hoeveel mensen daartoe niet de moeite nemen. Wil je juist voorkomen dat anderen jouw werken zomaar gebruiken? Zet je je werken online, dan kan een watermerk en/of copyright-teken op je werk helpen. Dit teken heeft overigens juridisch gezien geen enkele waarde! Auteursrecht ontstaat immers vanzelf, daar is niets voor nodig. Maar het heeft wel een waarschuwende werking. Daarnaast kun je je werk plaatsen op i-DEPOT. Dit geeft je werk een datumstempel. Iemand die inbreuk maakt, zal dan moeten bewijzen dat hij eerder was dan die datum.
Oud en nieuw werk
Je zou na bovenstaande denken dat het voor kunstenaars moeilijk is om verwijzend werk te maken waarin ander werk wordt gebruikt. Maar iedereen die zich enigszins in kunst verdiept, weet dat kunstenaars regelmatig van alles kopiëren of andere werken herkenbaar in hun eigen kunst verwerken. Heel veel kunstenaars zijn juridisch gezien eigenlijk niet correct bezig. Wat zou een rechter bijvoorbeeld zeggen over het werk van Marlene Dumas – die erom bekend staat dat ze vaak direct van foto’s naschildert? De zaak Van Giel/Tuymans in inmiddels ook berucht. Luc Tuymans had een schilderij gemaakt dat bijna één op één leek op een foto van Anouk Van Giel. Van Giel dagvaardde Tuymans vervolgens wegens inbreuk op haar rechten. De uitspraak van de rechter viel in het nadeel van de (na)schilder uit – iets wat in de kunstwereld nogal wat stof deed opwaaien. Werk overnemen of namaken voor je eigen kunst is dus niet risicoloos.
Verwijzingen
Is er dan niets mogelijk? Zeker wel! Verwijzen naar een werk mag bijvoorbeeld wel. Wat dacht je van de parodie? Hier ontstaat een nieuw, origineel werk dat echter vaak wel duidelijk naar een ander werk verwijst. Dan is er nog het citaat. Als een werk als citaat in een ander werk wordt gebruikt, dan wordt dat niet als auteursrechtinbreuk gezien. Artikel 15a van de Auteurswet regelt dit. Daarnaast mag een werk ook voor educatiedoeleinden gebruikt worden. Houd je een presentatie of geef je een les, dan kun je de werken waar je het over hebt dus gewoon laten zien. Ze echter in een reader plaatsen en verkopen kan dan weer niet, dan maak je inbreuk op het exploitatierecht.
Wil je creatief zijn met andermans werk, krab dan eerst even achter je oren. Wees je bewust van het auteursrecht en vraag je af of het risico de moeite waard is. Of vraag het gewoon even! Andersom kun je je de vraag stellen: als iemand jouw werk zonder toestemming in zijn kunst gebruikt, is dat dan een compliment of gewoon jatwerk…?
Yvonne Vetjens
20 februari 2018
Lees-verder-tips:
Dit artikel verscheen eerder op mestmag.nl